नेपालको विस्तृत इतिहास
१. प्रागैतिहासिक र किरातकाल (ई.पू. २५०० – ई. ३००)
नेपालमा मानव बस्ती प्राचीन समयदेखि रहेको प्रमाणहरू भेटिएका छन्। काठमाडौं उपत्यकामा फेला परेका पुरातात्त्विक अवशेषहरूले यहाँ प्रागैतिहासिक कालमा नै सभ्यता थियो भन्ने देखाउँछ।
किरात वंशका राजा यलम्बरलाई काठमाडौं उपत्यकाको पहिलो ज्ञात शासक मानिन्छ। करिब २८ वटा किरात राजाहरूले झन्डै १,२२५ वर्षसम्म शासन गरेका थिए। किरातीहरूले काठमाडौंमा सहर विकास, कृषि प्रणाली, जात्रा संस्कृति आदिको सुरुवात गरेका थिए।
२. लिच्छवि काल (ई. ३२५ – ८७९)
यो काललाई नेपालको "सुनौलो युग" मानिन्छ। सम्राट अशोकको पालामा बौद्ध धर्मको प्रभाव नेपालमा पर्न थालेको थियो, तर लिच्छविहरू हिन्दूधर्मी थिए। राजा मानदेवले नेपालमा पहिलो पटक सिक्का चलनमा ल्याए।
विशेष उपलब्धि:
-
नगरहरू व्यवस्थित भए
-
धर्म, कला, वास्तुकलाको विकास
-
चतुर्भुज नारायण, चांगुनारायण मन्दिर निर्माण
३. मल्ल काल (ई. १२४५ – १७६८)
मल्ल राजाहरूको पालामा काठमाडौं उपत्यकामा तीनवटा पृथक राज्य थिए: काठमाडौं, पाटन र भक्तपुर। यी राज्यहरूबीचको प्रतिस्पर्धाले धर्म, संस्कृति, वास्तुकला, साहित्य आदिमा अद्वितीय समृद्धि ल्यायो।
उल्लेखनीय योगदान:
-
दरबार स्क्वायरहरू निर्माण
-
न्यातापोल मन्दिर, कृष्ण मन्दिरजस्ता सम्पदा
-
इन्द्रजात्रा, गाईजात्रा जस्ता जात्राहरू
४. नेपाल एकीकरण र शाह वंशको स्थापना (१७६८ – १८४६)
गोरखाका राजा पृथ्वीनारायण शाहले बाइसे–चौबिसे राज्यहरूलाई एकीकरण गर्न २५ वर्ष लामो संघर्ष गरे। उनले १७६८ मा काठमाडौं उपत्यका जितेपछि नेपाल एकीकरणको प्रक्रिया सुरु भयो।
उल्लेखनीय कुरा:
-
गोरखाली सेना र रणनीति
-
विदेशी प्रभाव रोक्ने नीतिहरू
-
राजधानी काठमाडौं घोषणा
५. राणा शासनकाल (१८४६ – १९५१)
१८४६ को कोतपर्वपछि जङ्ग बहादुर राणाले सत्ता हात पारे र प्रधानमन्त्रीको रूपमा शासन चलाउन थाले। राजालाई मात्र औपचारिक पदमा राखेर राणाहरूले १०४ वर्ष शासन गरे।
शासनको विशेषता:
-
निरंकुश सत्ता
-
विद्यालय, पुल, भवन निर्माण (जैसे दरबार हाई स्कूल, सिंहदरबार)
-
जनतामा शिक्षा र राजनीतिक चेतनाको अभाव
६. लोकतन्त्रको स्थापना (१९५१)
राजा त्रिभुवनको पहलमा राणा शासनको अन्त्य भयो। भारतको सहयोगमा प्रजातान्त्रिक व्यवस्था स्थापना भयो र राजा पूर्णरूपमा सत्तामा फर्के। देशमा पहिलो अन्तरिम सरकार गठन भयो।
७. पञ्चायत युग (१९६० – १९९०)
राजा महेन्द्रले २०१७ सालमा निर्वाचित संसद् भंग गरी "पार्टीविहीन पञ्चायती व्यवस्था" सुरु गरे। ३० वर्षसम्म राजा र दरबारको सिधा शासन रह्यो।
विशेषता:
-
स्थानीय–जिल्ला–राष्ट्रिय पञ्चायतको संरचना
-
विकास योजनाहरू सञ्चालन भए (गाउँगाउँमा सडक, स्वास्थ्य चौकी)
-
राजनीतिक दलहरू प्रतिबन्धित
८. बहुदलीय लोकतन्त्र र माओवादी द्वन्द्व (१९९० – २००६)
२०४६ सालको जनआन्दोलनले बहुदलीय व्यवस्था पुनःस्थापना गर्यो। संविधानसभाबाट संविधान बनाउने कुरा अघि बढ्यो। तर २०५२ सालमा माओवादी विद्रोह सुरु भयो, जसले करिब १३,००० नेपालीको ज्यान गयो।
९. राजतन्त्रको अन्त्य र गणतन्त्रको स्थापना (२००८)
२०६२–६३ को दोस्रो जनआन्दोलनपछि राजा ज्ञानेन्द्रले सत्ता त्यागे। संविधानसभाबाट २०६५ सालमा नेपाललाई ‘संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र’ घोषणा गरियो।
१०. संविधान निर्माण र संघीयता (२०७२)
२०७२ सालमा नेपालको पहिलो जननिर्वाचित संविधानसभाबाट नयाँ संविधान जारी भयो। नेपाल ७ वटा प्रदेशमा विभाजित संघीय गणराज्य बन्यो।
निष्कर्ष
नेपालको इतिहास सतत संघर्ष, साहस, शौर्य र समावेशी संस्कृतिबाट भरिएको छ। किरातकालदेखि गणतन्त्रसम्मको यात्रा जनताको चेतना र लोकतन्त्रप्रतिको अडिग प्रतिबद्धताको परिणाम हो। अहिले पनि नेपाल विकास, स्थिरता र समावेशीताको चुनौतीहरूमाझ अगाडि बढिरहेको छ।
